حجت الاسلام رسول جعفریان در مروری بر كتاب نیم قرن خاطره و تجربه عزت الله سحابی، ضمن اشاره به آشنایی آیت الله خامنه ای با موسسان سازمان مجاهدین خلق(پیش از تغییر مواضع) و جلسات هفتگی با سعید محسن و محمد حنیف نژاد، به نقل از سحابی می نویسد: آقای خامنه ای در مورد نظرات فلسفی مجاهدین گفت: من احساس می كنم كه این ها همان حرف های ساده فلسفی ماركسیست ها را تكرار می كنند و به نظر می رسد با طرح این مسائل در صدد اثبات دیالكتیك هستند و نظرات فلسفی آنها را نپخته است.

به گزارش خبرنگار آینده، سعید محسن و حنیف نژاد در دور اول لو رفتن سازمان مجاهدین خلق توسط رژیم شاه اعدام شدند، اما مسعود رجوی كه در لیست اعدامیها بود، اعدام نشد و تا زمان پیروزی انقلاب در زندان ماند.

تا كنون دو فرضیه درباره تلاشهای حقوقی كاظم رجوی، برادر مسعود در اروپا و نیز همكاری مسعود رجوی با ساواك به عنوان علت اعدام نشدن او مطرح شده بود، اما عزت الله سحابی فرضیه جدیدی مبنی بر نقش شوروی در پیغام دادن به شاه جهت عفو مسعود رجوی را مطرح می كند.

در بررسی رسول جعفریان آمده است: فرصتی شد تا صفحاتی از كتاب نیم قرن خاطره و تجربه از آقای عزت الله سحابی (جلد اول، چاپ سال 1388) را بخوانم. به نظرم آرام و دقیق نوشته شده و كمتر طعنه ای نسبت به این و آن در این كتاب وجود دارد. این مسأله عجالتا مربوط به سی صفحه ای است كه بنده خواندم.

عزت الله فرزند یدالله سحابی است و پدرش از قدمای از ملی مذهبی‌هاست كه یار غار مرحوم مهندس بازرگان بود. نویسنده كتاب خلقت انسان كه در كنار آثار مرحوم بازرگان، جایگاه ویژه ای در تفسیر علمی دین داشت. اما عزت الله جوان تر و فعال تر در عرصه مبارزه در فاصله سالهای پس از 40 تا انقلاب اسلامی. در عین حال كه در جمع نهضت آزادی بود اما رادیكالتر بود و چنان كه در همین كتاب شرح داده، برخی ازدیدگاه هایش متفاوت با مرحوم بازرگان بود.

برای نویسنده این سطور كه به مباحث فكری این دوره بیش از مسائل سیاسی آن توجه دارم، این خاطرات حاوی نكات تازه ای بود. گرچه باید گفت تقریبا بدون استثناء خاطراتی كه سالها پس از زمان رخدادها نوشته می شود، بازسازی شده ذهنی است و قالب های متفاوتی از آنچه آن روزگار رخ داده به خود می گیرد. با این حال، اشاره به برخی از رویدادها جالب و قابل استفاده است.

آقای سحابی جلسات تفسیری مرحوم طالقانی را در زندان یاد كرده و مباحثات گرمی كه پیرامون آن مطرح بود. تفسیرهای دكتر سامی از تطبیق مسائل بهداشتی و درمانی بر اساس آیات قرآن و احادیث و سخنی از دكتر پیمان كه معتقد بود نباید كوشش كرد معارف اسلامی را با علوم تطبیق داد، چرا كه علوم متغیریند و با تغییر آنها معارف نیز تغییر خواهد كرد (ص 291)

بحث در باره كتاب خلقت انسان به خصوص پس از آن كه مرحوم شهید سعیدی به زندان آمد، از نكات دیگر این كتاب استا. ایشان با یدالله سحابی در باره كتاب خلقت انسان كه به تازگی منتشر شده بود بحث می كرد. وی به موضوع تكامل اعتقاد نداشت. (ص 292)

مرحوم سعیدی در باره مسائل فقهی با عزت الله سحابی بحث می كرده و می گفته است: مسائل و احكام فقهی بر اساس منابع و مدارك است و نمی توان آنها را به این سادگی رد كرد. نكته ای كه توجه آقای سحابی را جلب كرده این سخن مرحوم سعیدی بوده است كه نهج البلاغه جزو منابع احكام نیست. این در حالی است كه ما می گفتیم كه بعد از قرآن، نهج البلاغه مهمترین منبع است (293). این امر دقت مرحوم سعیدی را نشان می دهد.

اشاره به ضعف های نهضت آزادی، از سوی آقای سحابی جالب توجه است. اولین ضعف آن مسائل آموزشی و تعلیماتی بود. نهضت فاقد كتاب و جزوه تعلیماتی بود. ضعف دیگر آن تشكیلاتی بود. نهضت یك تشكیلات خانوادگی بود و به هیچ وجه جنبه روابط حزبی در آن وجود نداشت. (ص 297)

داستان آمدن كتاب ولایت فقیه امام خمینی به ایران، مورد توجه سحابی قرار گرفته است. وی از جلسه ای یاد می كند كه اعضای نهضت در باره آن بحث می كردند. رحیم عطایی آن را نپذیرفت و قبول نداشت. مرحوم احمد علی بابایی كه به قول سحابی از مردان مبارز و شجاع و پرشور بود در آن جلسات به دلیل موضعگیری صریح آقای خمینی در مقابل نظام سلطنت خیلی از آن دفاع كرد و گفت: این حركت خوبی است و تكلیف حركت های سیاسی را روشن می كند. بنده نظرم با ایشان متفاوت بود. من معتقد بودم روحانیت شیعه در حال حاضر كه صاحب قدرت نیستند همدیگر را قبول ندارند زمانی كه صاحب قدرت شوند و حكومت پیدا كنند در هر شهر و یا هر محله یك فقیه است كه فقط خودش را قبول دارد. سحابی می گوید از آن زمان تا سالهای 54 – 55 دیگر بحث ولایت فقیه نبود (ص 300).

سحابی از سفری یاد می كند كه در سال 1349 به همراه خانواده به مشهد رفته است. در این سفر آقای معین فر بوده است. تصمیم گرفتند دیداری از آیت الله میلانی داشته باشند. با طاهر احمدزاده مشورت كرده‌اند. او از ایشان خواسته است تا با آیت الله خامنه ای مشورت كنند. سحابی می گوید آقای خامنه ای آن زمان مدرس حوزه علمیه مشهد نبود ولی كلاس تفسیر قرآن داشت. ما موضوع را با ایشان در میان گذاشتیم. ایشان رفتن ما را تأیید نكردند. سحابی می افزاید: آقای میلانی آن زمان مورد اعتراض مبارزین قرار داشت (ص 303).

آقای سحابی از مرحوم لاجوردی به مناسبت توزیع جزوه های ولایت فقیه یاد كرده و این كه به این خاطر دستگیر شد. او می نویسد: در سال 50 ـ 51 كه ما در زندان قصر با زندانیان دیگر برخورد كردیم لاجوردی به عنوان قهرمان مقاومت زیر شكنجه معروف شده بود به طوری كه یك چشم او هم در اثر ضربات، بینایی خود را از دست داده بود (ص 304).

جناب سحابی باز از كتاب ولایت فقیه یاد می كند و می گوید مرحوم طالقانی هم در آن جلسه كه در باره این كتاب بحث شد حضور داشت و در باره آن مردد بود. ایشان حاشیه ای بر كتاب تنبیه الامه نائینی زده بود معتقد بود كه این كتاب با آن كه شصت سال جلوتر به طبع رسیده از جهاتی منطقی تر است. سحابی می گوید: جزوه ولایت فقیه آقای خمینی از جهاتی رادیكال تر از آن بود ولی به لحاظ برنامه به هرج و مرج می كشید (ص 305، و نگاه كنید: 308).

آقای سحابی جایی در باره اندیشه های مجاهدین خلق به خصوص محمد حنیف نژاد صحبت كرده و می گوید: دكتر شیبانی با محتوای آن جزوات موافق نبود و در سال 1348 به من گفت كه فكر می كنم اینها نظراتشان همان نظرات ماركسیسم لنینیسم چینی است. (ص 308)

وی از نگرانی های محمد حنیف نژاد به خاطر ضعف مسائل اعتقادی در بچه های سازمان در سال 50 و پیش از دستگیری او یاد می كند(ص 311) و می‌نویسد: محمد آقا آن زمان متوجه شده بود كه ماشینی را ساخته و به راه انداخته است كه به طور مرتب هم كار می كند ولی به سمت چپ منحرف می شود (ص 323)

وی خاطراتی از سال 50 – 51 در باره حمایت آقای هاشمی رفسنجانی و مرحوم ربانی شیرازی از مجاهدین نقل كرده و می گوید مرحوم ربانی شیرازی یكبار از من خواست در میان زندانی های ماركسیست جستجو كنم و  كسانی را كه احتیاج مالی دارند به ایشا معرفی كنم. ایشان در چند مورد، نیاز مالی افرادی را كه من معرفی كرده بودم تأمین كرد (ص 318).

در باره اعدام نشدن مسعود رجوی می گوید دلیل عدم اعدام مسعود رجوی هم ظاهرا فعالیت هایی بود كه كاظم رجوی برادر وی كه در اروپا به وكالت و كارهای حقوقی اشتغال داشت انجام داده بود. آقای سحابی سپس در پاورقی می نویسد: البته من پس از آزادی از زندان در سال 57 از دوستان قدیمی شنیدم كه آقای میرفندرسكی كه در آن زمان سفیر ایران در شوروی بوده است در خاطرات خود آورده است كه پس از ختم محاكمه مسعود رجوی، از طرف رئیس دولت شوروی (لئونید برژنف) مرا احضار كردند و صریحا به وسیله من به شاه پیام فوری فرستاد كه مسعود رجوی نباید اعدام شود و من به تهران آمدم و این پیام را به اعلیحضرت رسانیدم و به دنبال همین پیام بود كه مسعود رجوی مشمول عفو شاه قرار گرفت (ص 320).

سحابی در باره آشنایی میان محمد حنیف نژاد و آیت الله خامنه ای می نویسد: بعد از سفری كه من به همراه مرحوم حنیف نژاد در سال 49 به مشهد داشتیم، در آنجا مرحوم حنیف نژاد با آقای خامنه ای آشنا شد. پس از آن آقای خامنه ای به تهران آمد و با محمد آقا و سعید محسن و دیگران جلسات هفتگی داشتند. پس از چندی یك روز صبح زود آقای خامنه ای به منزل ما آمد و با من در باره مجاهدین به گفتگو پرداخت. ایشان در مورد نظرات فلسفی مجاهدین گفت: من احساس می كنم كه این ها همان حرف های ساده فلسفی ماركسیست ها را تكرار می كنند و به نظر می رسد با طرح این مسائل در صدد اثبات دیالكتیك هستند و نظرات فلسفی آنها را نپخته است. ولی ایشان از لحاظ سازمانی آنها را تأیید می كرد و متمایل به آنها بود. مرحوم دكتر بهشتی هم همین طور بود و به سازمان تمایل داشت و یك بار هم از طریق من به آنها كمك مالی كرد. آقای هاشمی رفسنجانی هم چنین نظراتی داشت. من اطلاع دارم كه آقای رفسنجانی در سال 54 تا شب آخری كه بیانیه اعلام مواضع ماركسیست ها منتشر شد با بهرام آرام ارتباط داشت و سعی می كرد كه آنها را از این عمل منصرف كند و می گفت حالا این را منتشر نكنید و مقداری تأمل كنید. (ص 325).