1. برخی گمان می‌کنند که همان روزی که ماه در آن دیده می‌شود اوّلِ ماه است در حالی که آن روزی که ماه در آن دیده شده است روز آخر ماه است و فردای آن روز اول ماه جدید محسوب می‌شود.
2. برخی گمان می‌کنند که کوچکی و پایین بودن هلال یا بزرگی و ارتفاع آن و یا وسعت یا کوچکی دایره‌اش، یا بلندی و کوتاهی ماه حجتي شرعی است بر این‌که ماه یک شبه یا دو شبه است! در حالی‌که این‌گونه امور از نظر شرعی تأثیری در تشخیص اول ماه ندارد. همچنین از نظر شرعی دیر غروب کردن ماه دلیل نمی‌شود که شب پیش شب اول ماه بوده است.(1)
3. برخی گمان می‌کنند که زمان رؤیت هلال ماه در کشور ما حتماً باید یک روز بعد از کشورهایی همچون عربستان باشد در حالی که این تصور به کلی اشتباه است چرا که برخی از کشورها - مثل عربستان سعودی - برای اعلام اول ماه ملاک‌هاي ديگري غير از رؤیت هلال را برای اثبات اول ماه قمری معتبر می‌دانند.
4. ميان برخي از مراجع در ملاك اثبات اول ماه اختلاف نظرهايي وجود دارد مثلاً برخي از مراجع مثل امام خميني(ره) مي‌فرمايند كه اگر اول ماه در يك شهر ثابت شد، براي مردم شهر ديگر فايده ندارد (مگر آنكه آن دو شهر با هم نزديك باشند يا افق آنها يكي باشد) اما برخي ديگر از مراجع مثل آيت الله تبريزي صرف ثابت شدن رؤيت ماه در يك شهر را براي تمام شهرهايي كه در شب با همان شهر مشترك هستند (ولو مقدار اندكي از شب آن دو شهر مشترك باشد) را دليل بر اثبات اول ماه در همه‌ي آن شهرها مي‌دانند. برخي ديگر از مراجع مثل آيت الله مكارم نيز مي‌فرمايند رؤيت ماه در يك شهر موجب حكم به ثبوت ماه در شهرهاي هم افق است به علاوه‌ي اينكه اگر در بلاد شرقي ماه ديده شود براي كساني كه نسبت به آنها در بلاد غربي باشند كافي است اما بر عكس آن (يعني ديدن ماه در بلاد غربي دليل بر آغاز ماه در بلاد شرقي باشد) صحيح نيست.(2) گاهي منشأ اختلاف در آغاز ماه قمري اختلاف در فتاواي مراجع معظم تقليد درباره‌ي ملاك آغاز ماه است.

 اول؛ خود انسان ماه را ببيند [و يقين كند كه آنچه ديده حتماً ماه بوده است نه چيزي شبيه به ماه.] اگر کسی «واقعاً موفق به رؤیت هلال شد» باید به وظیفه‌ی خود به عنوان آغاز ماه جدید عمل كند.

دوم؛ [شياع مفيد علم يعني] عده‌اي كه از گفتن آنان يقين [يا اطمينان] پيدا مي‌شود، بگويند «ماه را ديده‌ايم» و همچنين است هر چيزي كه به واسطه‌ي آن يقين پيدا شود.

تبصره: تواتر و شياع؛ در رؤيت هلال ملاك است نه در عدم رؤيت آن! به عبارت ديگر اگر تواتر و شياعي كه مفيد علم و يقين باشد مبني بر اينكه ماه رؤيت شده است، صورت گرفت اين شياع را بسياري از فقها در اثبات رويت هلاك نافذ مي‌دانند اما حجيت شياع در عدم رويت اصلاً معنا ندارد و به همين دليل؛ كساني كه موفق به رويت نمي‌شوند حكم شاك (يعني كسي كه نسبت به رويت مشكوك است) را دارند.

سوم؛ دو نفر مرد عادل بگويند كه در شب، ماه را ديده‌ايم ولي اگر صفت ماه را برخلاف يكديگر بگويند، يا شهادتشان خلاف واقع باشد مثل اين‌كه بگويند داخل دايره‌ي ماه طرف افق بود، اولِ ماه ثابت نمي‌شود. اما اگر در تشخيص بعض خصوصيات اختلاف داشته باشند مثل آن‌كه يكي بگويد ماه بلند بود و ديگري بگويد نبود، به گفته‌ي آنان اول ماه ثابت مي‌شود.

تبصره 1: اگر دو نفر عادل مدعی ثبوت هلال و دو نفر عادل دیگر مدعی عدم ثبوت هلال باشند (يعني اختلاف ناشي از تعارض دو بينه باشد) وظیفه‌ی مکلّف ردّ هر دو قول و عمل نمودن بر مقتضای اصل است.(3)

تبصره 2: مقتضای اصل آن است که تا دلیل دیگری مبنی بر رؤیت هلال ماه جدید وجود نداشته باشد، نمی‌توان پس از گذشت 29 روز از ماه جاری حکم به آغاز ماه جدید نمود. اما پس از گذشت 30 روز از ماه جاری حتی اگر ماه رؤیت نشده باشد به آغاز ماه جدید حکم می‌شود.(4)

تبصره 3: اگر دو شاهدعادل «مدعي ثبوت هلال» و دو شاهد عادل ديگر نه «مدعي عدم ثبوت هلال» بلكه «مدعي عدم علم به ثبوت هلال» باشند در اين صورت قول مدعي ثبوت هلال حجت شرعي بوده و عمل كردن به آن واجب است.(5)

چهارم؛ سي روز از اول ماه شعبان بگذرد كه به واسطه‌ي آن، اول ماه رمضان ثابت مي‌شود و سي روز از اول رمضان بگذرد كه به واسطه‌ي آن، از اول ماه شوال ثابت مي‌شود.

پنجم؛ حاكم شرع حكم كند كه اول ماه است.(6)

6. تا زمانی که حاكم شرع نسبت به رؤیت هلال حکم نکرده و یا خود شخص به يكي از روش‌هاي مذكور نسبت به رؤیت هلال یقین پیدا نکرده است نمی‌توان کاری که لازمه‌اش آغاز ماه جدید است (مثل روزه گرفتن در آغاز ماه رمضان به نیت واجب و یا افطار کردن در آغاز ماه شوّال به عنوان عید فطر) را انجام داد.
7. رؤيت ماه از نوع تشخيص موضوع است نه اعلام فتواي شرعي و اعلام هر فرد مبني بر ديدن ماه (ولو اينكه آن فرد مجتهد يا مرجع تقليد باشد) تنها براي خود آن شخص حجت است اما براي ديگران؛ در حكم اقامه‌ي يك بينه است كه مي‌بايست درباره‌ي صحت ادعاي اين بينه تحقيق كرد و تا زماني كه بينه‌ي عادل ديگري پيدا نشده است [روش سوم] نمي‌توان تنها بر اساس سخن آن يك نفر كاري را كه متناسب با رؤيت هلال است انجام داد.
8. تفاوتي كه بين حاكم شرع با ساير افراد وجود دارد استفاده از حكم است نه فتوا.
9. در زمان تشكيل حكومت اسلامي حاكم شرع فقط به ولي‌فقيه مبسوط اليد اطلاق مي‌شود و استفاده از حكم اختصاص به ولي‌فقيه مبسوط اليد دارد.
10. «در مسايل متعلق به اداره‌ي كشور اسلامي و قضايايي كه به عموم مسلمين ربط دارد، نظر ولي‌امر مسلمين بايد متابعت شود. هر مكلفي بايد از نظر مرجع تقليدش [تنها] در مسايل شخصي و فردي، پيروي داشته باشد.»(7) چرا‌ كه در غير اين صورت موجبات هرج و مرج و اختلال در نظام اجتماعي و سردرگمي مقلدين فراهم خواهد آمد. شهيد بهشتي نيز در اين‌باره مي‌گويد: «در مسايل فردي اين‌قدر سنگ مركزيت در افتاء را به سينه نزنيم و سخت نگيريم و كسي از هر كسي مي‌خواهد تقليد كند ولي در مسايل اجتماعي آنجا كه وظيفه‌ي شما را درباره‌ي كوچك‌ترين مسايل اجتماعي بيان مي‌كند، اين فتوا صرفاً حق رهبر است.»(8)
11. مسأله‌ي رؤيت هلال ماه داراي تأثيرات متعدد اجتماعي است لذا اعلام رسمي رؤيت هلال ماه در زمان برقراري حكومت اسلامي تنها بر اساس نظر ولي‌فقيه مبسوط اليد صورت مي‌گيرد.
12. اگر حاكم شرع نسبت به رؤيت هلال ماه حکم كرد و حكم او شامل جمیع کشور بود، پیروی كردن از اين حکم شرعاً برای تمامی شهرهای کشور و برای تمام مردم (حتی مراجع دیگر) واجب است. بدیهی است تا زمانی که رؤیت هلال برای ولی‌فقیه احراز نشده است نمی‌تواند به آغاز ماه جدید حکم كند.(9)
13. طبق فتواي مقام معظم رهبري و برخي ديگر از مراجع معاصر از طريق رؤيت ماه با چشم مسلح (تلسكب و دوربين) نيز مي‌توان به آغاز ماه جديد حكم كرد.
14. در سال‌هاي اخير، از جانب دفتر مقام معظم رهبري ستادي با عنوان «ستاد استهلال» راه‌اندازي شده است كه اين ستاد، وظيفه‌ي استهلال، در آغاز هر ماه قمري را بر عهده دارد. بر همین اساس هر ماه بخصوص در ماه‌هاي خاصي مانند ماه مبارك رمضان اکیپ‌هاي متعددي مجهّز به دوربين‌هاي پيشرفته‌ي نجومي، به سراسر کشور اعزام می‌شوند تا در صورت رؤیت هلال، خبر آن را به دفتر مقام معظم رهبری اعلام کرده و ایشان به آغاز ماه جدید حکم كنند. نتايج مشاهدات اين ستاد در چند سال اخير در بخش «استهلال» سايت مقام معظم رهبري به آدرس  http://www.leader.irقابل مشاهده است. در اين بخش از سايت اطلاعات دقيقي از مشخصات نجومي هلال هر ماه (مانند زمان مقارنه‌ي ماه و خورشيد، زمان غروب خورشيد، زمان غروب ماه، ارتفاع ماه، فاصله‌ي زاويه‌اى ماه و خورشيد)، پيش‌بينى تقاويم و نظرات کارشناسان و گزارش‌هاى واصله از ستادهاى استهلال دفاتر ائمه جمعه در استان‌ها و گروه‌هاى رصدى به همراه تجهيزات رصدى شامل تلسکوپ، دوربين‌هاى 120×20 و 150×40 و GPS، در سراسر کشور موجود است لذا با توجه به امكاناتي كه در اختيار اين ستاد قرار دارد امكان خطا بسيار اندك خواهد بود.
15. عجيب آنكه گاهي با وجود اعلام متخصصين علم نجوم مبني بر اينكه رؤيت هلال ماه حتي با چشم مسلح امكان‌پذير نيست و نيز با وجود اعزام اكيپ‌هاي متعدد به سراسر كشور ماه با چشم مسلح ديده نمي‌شود اما در همين زمان اشخاصي (كه بعضاً رؤيت ماه با چشم مسلح را كافي نمي‌دانند) مدعي مي‌شوند كه ماه با چشمان غير مسلح رؤيت شده است (!!!) و متأسفانه برخي نيز تكاليف ديني خود را مترتب بر گفته‌ي اين اشخاص مي‌كنند. جالب اينكه هيچ‌گاه توضيح رسمي و مشخصي درباره كيفيت رؤيت هلال ماه از سوي اين افراد ارائه نشده است!

پي‌نوشت:

1- بر اساس توضيح المسائل مراجع، فتواي حضرت امام خميني، مسأله 1733، صفحه 902 از چاپ اول و رساله اجوبة الاستفتائات مقام معظم رهبري، سؤال 863 و 864 ، ص 928 از توضيح المسائل مراجع.

2. بر اساس توضيح المسائل مراجع، ذيل مسأله 1735، صفحه 902 و 903 از چاپ اول.

3- بر اساس سؤال 859 از اجوبة الاستفتائات مقام معظم رهبري، صفحه 927 از توضيح المسائل مراجع، چاپ اول.

4. همان

5. همان

6- امام خميني، توضيح المسائل مراجع، مسأله 1730، صفحه 900 از چاپ اول.

7-  بر اساس سؤال 55 از اجوبة الاستفتائات مقام معظم رهبري، صفحه 36 از توضيح المسائل مراجع، چاپ اول.

8-  جاودانه تاريخ : ج 8 ، ص 83 (نشريه عروة الوثقي، 9 دي 1361، ش 90، ص 35)

9- بر اساس توضيح المسائل مراجع، فتواي حضرت امام خميني، مسأله 1731، صفحه 901 و سؤال 853 و 859 از اجوبة الاستفتائات مقام معظم رهبري، صفحه 926 و 927 از توضيح المسائل مراجع، چاپ اول.