به نظر می­آید در گذشته، شکل و قاعده­ی زراعت و ابزار متنوع و ساده آن در همه­ی نقاط کشور تقریباً همگون می­بوده است اما به لحاظ تنوع اقلیم آب و هوایی و توفیر بازه­زمانی­آن­و نیز تفاوت و تنوع کیفی اراضی قابل کشت در نواحی مختلف کشور باعث می­شده که در گذشته زراعین و دهقانان برای کشت و کار بر زمین­های زراعتی، برنامه و فرهنگ خاصی داشته باشند. اگر کارکشاورزی به­سه­دسته­ی­کشت دیم غلات، کشت دیم و آبی صیفی­جات و سبزیجات و حبوبات، باغات درختی و درختچه­ای تقسیم گردد منظور نگارنده این مقال همانا بررسی فرهنگ زراعت غلات دیم جو و گندم در کازرون کهن می­باشد. شغل و حرفه­ی اصلی بخش بزرگی از مردم قدیم، کشاورزی و دامداری و زراعت و باغداری می­بوده است اوایل سده­ی اخیر و با ظهور نظام اداری ثبت احوال، برای تشخیص و تفکیک هویت افراد جامعه نام خانوادگی تعیین و در دفاتر اداره­ی ثبت احوالات ثبت گردید و ایضاً همین مشخصات هویتی فردی در دفترچه­ی کوچکی به نام سِجِل(شناسنامه) درج گردید و در اختیار آحاد مردم قرار گرفت. علی­القاعده در آغاز تشکیل چنین مؤسسه­ی تشخیص هویتی، نام خانوادگی افراد بر مبنای نوع شغل و حرفه و اشتهار فرد صورت می­گرفت لذا اگر شُهرت خانوارهای قدیم را ملاحظه کنیم بخش زیادی از نام خانوادگی خاندان­ها اصالتاً مربوط به شغل کشاورزی می­شود. نام­هایی هم­چون: دهقان، زارع، کشاورز، زراعت پیشه، فلاح­و فلاحت پیشه، گندمکار، جوکار، کشتکار، صیفی، برزگر، بذرپاش و بازیار و بازدار و...( با پسوند و پیشوندهای متعدد) همه دلالت بر پیشینه­ی شغلی اصحاب این لغات به کار کشاورزی دارد.

- باری، در گذشته اراضی کشاورزی همه ساله به زیر کشت نمی­رفت بلکه زمین­های زراعی هر سال به سه دسته تقسیم می­شد بخشی که به زیر کشت دیم جو و گندم می­رفت زمین کشت می­گفتند، بخش دیگر با نزول اولین بارندگی فصل پاییز شخم زده می­شد که زمین شُهم(شُخم) می­گفتند، بخش سوم اراضی زراعی بدون کشت و شخم رها می­شد که اصطلاحاً به آن زمین خُو˚د می­گفتند( ریشه و وجه تسمیه آن­را نمی­دانم) لذا در گذشته زمین­های زراعی در طول سه سال فقط یک بار به زیر کشت می­رفت و هر ساله در دشت و صحرای اطراف شهرها و آبادی­ها با سه نوع اراضی کِشت و شُخم و خُو˚د مواجه می­شدیم! اراضی رها شده(خُو˚د) که معمولاً رویشگاه علفزارها بود به چَرای دام اختصاص می­یافت نتیجه این می­شد که سالیانه فرصت مناسبی فراهم می­گردید که خاک اراضی رها شده و شخم زده در فرایندی طبیعی به وسیله­ی فضولات حیوانی و مواد معدنی ناشی از واکنش­های شیمیایی جَوّ زمین بر اثر رعدو برق(تخلیه­ی الکتریکی) و نزولات آسمانی و تخمیر شیمیایی موجودات ریز خاکی، به لحاظ مواد مُغذی(کود) غنی گردد.

دهقانان از اواخر شهریورماه هر سال با خنک شدن هوا و در ادامه تا پایان مهرماه و در صورت لزوم تا پایان آبان ماه و گاهاً تا انتهای فصل پاییز اقدام به شخم زدن اراضی کشاورزی می­کردند عمل شخم زنی را خیش کردن می­گفتند آن­ها با تمهیداتی که در طول تابستان برای تهیه و تعمیر و ترمیم وسایل و ابزار کشت فراهم می­کردند با نیروی اسب و اَستر و الاغ زمین­ها را شخم می­زدند، وسیله­ی شخم زنی تنه­ی چوبی بلند و درازی داشت که انتهای افقی تحتانی آن گوه­ای و باریک بود و قطعه­ی فلزی گوه­ای محکمی هم روی آن قرار می­گرفت که مجموعه­ی آن را خیش یا گاو آهن می­نامیدند این دستگاه ساده به وسیله­ی دو طناب محکم به دو طرف حیوان می­بستند و دهقان شخم زن با مهار و هدایت گاو آهن همراه با حرکت چارپا بر سطح زمین شیار ایجاد می­کرد برای تسریع در شخم زدن و تنوع و جلوگیری از خستگی کار معمولاً چند شخم زن به طور موازی و مجاور هم به شخم زنی و شیار زنی می­پرداختند دهقان شخم زن در حین کار با ایجاد صداهایی در دهان و تکرار آن و حتی گفتن کلمه ماشاءا... احشام کَشنده­ی گاو آهن را تشویق و هدایت و دل­جویی می­کرد! صبح­گاهان بعد از اذان، دهقانان فریضه­ی صبح را به جا می­آوردند و با گذاشتن آذوقه­ی صبحانه و نهار(که معمولاً نان تیری نرم شده همراه با خرما یا حلوا بود) و مَشک و کوزه­ی آب در خورجین و بارگیری وسایل شخم زنی و بذر بر پشت احشام خود به صورت دسته­جمعی راهی صحرا می­شدند. صدای آهنگ زنگوله و سُم سُتوران و احشام و سر و صدا و سلام و صلوات و حرف و حدیث و بذله­گویی­های رد و بدل شده فی مابین دهقانان در آن دقایق اولیه­ی سپیده دم بسیار دل نشین و خاطره­انگیز بود دهقانان از صبح زود شروع به کار می­کردند و ساعتی بعد از طلوع آفتاب دقایقی به خوردن صبحانه و استراحت می­پرداختند و سپس کار شخم زنی را تا ظهر ادامه می­دادند بعد از ادای نماز ظهر و عصر و صرف نهار و کمی استراحت باز هم کار شخم زنی تا عصر ادامه می­یافت و به گونه­ای از صحرا باز می­گشتند که قبل از غروب آفتاب به منزل برسند. در منزل چارپا را در مکانی خاص به نام طویله (آغل و یا اِصطَبل) جای می­دادند و ضمن دادن غذا و آب به حیوان پوشش مخصوص روی بدن آن(زین=پالان) را برمی­داشتند و به وسیله­ی ابزار دندانه دار کوچک فلزی به نام قَشو سطح بدن چارپا را مالش(ماساژ) می­دادند و به این صورت خستگی و کوفتگی بدن حیوان را با نوازش دادن برطرف می­کردند این عمل را قَشُو کردن حیوان می­نامیدند!

-زارعین، اراضی قابل کشت را به دو روش، زیر کشت می­بردند اگر قبل از بارندگی اقدام به کشت می­کردند به علت سفتی خاک در یک راستا بر سطح خاک، با خیش کردن زمین شیار ایجاد می­کردند و بعد از پاشیدن بذر در راستای عمود بر شیارهای قبلی مجدداً شخم می­زدند تا بذرها کاملاً زیر خاک قرار گیرد و تا رسیدن باران طعمه پرندگان و حشرات نشود.

همان طور که در سطور قبل توضیح دادم شیار زنی و شخم زنی اولیه معمولاً در پاییز سال قبل صورت می­گرفت. کاشت غلات قبل از نزول باران و در زمین خشک را کِشت رَنّه(رَنده) می­نامیدند اما در روش دوم کشاورزان بعد از نزول اولین بارندگی پاییزی اقدام به بذر پاشی و شخم زنی روی آن می­کردند که این نوع کشت را نَم کاری(نَم کال) می­نامیدند علی­القاعده اگر در سال زراعی بارندگی پاییز زود هنگام می­آمد کشت­ها بیشتر نم کار صورت می­گرفت به هر حال متناسب با کیفیت و کمیت خاک اراضی کشاورزی و بارندگی به لحاظ کمی و کیفی و تقویمی، روش­های کشت فوق­ محاسن و معایب خاصی داشتند.

-نیمه­ی آذرماه تا پایان آن اولین مرحله­ی سال زراعی برای دهقانان تمام شده بود و لذا آنان چشم به آسمان دوخته به امید فضل و کرم الهی برای نزول باران به موقع و تداوم آن تا پایان سال زراعی دست به دعا برمی­داشتند. بعد از اولین بارندگی و نرم شدن خاک اراضی و قبل از سبز شدن غلات، کشاورزان اطراف زمین­های زیر کشت خود را برای مصون ماندن از چرای احشام به وسیله­ی شاخه­های بلند درخت کُنار حصاری می­کشیدند که به آن تَرچین(پرجین)  و عمل حصار کشی را پرجین کردن می­گفتند دهقانان با ابزاری به نام کُوَک در مرز اراضی خود(بست زمین) در فواصل چند ده سانتی­متری، حفره­هایی به عمق پانزده سانتی­متر ایجاد می­کردند و با فرو بردن ساقه­ی کُنار به درون سوراخ و قرار دادن قطعات خُرده سنگ در اطراف آن، شاخه­ی خاردار را در زمین محکم برپا می­داشتند. کُوَک میله­ی چوبی است که در انتهای باریک آن جسم مخروطی فلزی نوک تیزی نصب می­شود و با فرو بردن بر سطح خاک زمین حفره­ای مخروطی ایجاد می­کردند. از نیمه تا اواخر زمستان و گاهی تا نیمه­ی فروردین، ایام سبزی و طراوت بوته­های قد کشیده­ی غلات جو و گندم بود اغلب اراضی قابل کشت اطراف کازرون به لحاظ کیفیت عالی خاک آن، رویشگاه انواع گیاهان وحشی بود بوته­های عَلَفی خودرو که آن­را علف هرز می­نامیدند علاوه بر این که مانع رُشد کافی بوته­های غلات می­گردید در فصل برداشت محصول کار درو را سخت می­کرد نیز دانه­های علف هرز مخلوط دانه­ی غلات می­گردید و کیفیت آن­را کاهش می­داد زمین­هایی که علف زیادی داشت به لحاظ کیفیت عالی خاک آن بود لذا دهقانان این زمین­ها را چاق می­گفتند. در این هنگامه سال کار دوم دهقانان که وِجین کردن و کندن علف­های هرز  غلات بود آغاز می­گردید اصطلاحاً کار کندن علف­های هرز را پِت کردن می­گفتند البته علف هرز وِجین شده را جمع­آوری و به شهر حمل می­کردندو برروی­هم وبه صورت دسته­های بزرگی دور هم می­پیچیدند و به شکل کلافه درمی­آوردند تا خشک شود به این کلافه­های علف خشک بُرمه می­گفتند بُرمه­ها را در جایی انبار می­کردند تا در فصل تابستان و پاییز به مصرف خوراک احشام و حیوانات اهلی برسانند.

- در فصل بهار با گرم شدن و توقف بارندگی­ها کم کم بوته­های خوشه­دار غلات به زردی و خشکی می­گرایید در گذشته به لحاظ کاشت بذرهای محلی و بومی معمولاً بوته­های جو زودتر از گندم به ثمر می­نشست و خشک می­گردید چنان­چه سال زراعی به لحاظ تقویمی و حجمی از بارندگی خوبی برخوردار بود دانه­های گندم و جو درشت­تر و مغزدار(چاق) می­گردید در صورت کمبود بارندگی دانه­ها ضعیف و لاغر می­شد اراضی سفت و سنگلاخی و فاقد خاک نرم و گیاه­خاک که معمولاً محصولات خوبی ببار نمی­آورد زمین دِرک می­گفتند و به اراضی صاف و برخوردار از خاک نرم و ضخیم و مغذی زمین چاق و پاریو(پارآب = پاراُو) می­گفتنداز اردیبهشت ماه دهقانان خود را برای برداشت محصولات غلات و درو کردن آماده می­ساختند لذا از قبل داس­های بزرگ فلزی با دسته­ی چوبی مخصوص دِروی غلات را نزد کارگاه­های آهنگری شهر تعمیر و ترمیم و تیز می­کردند و سایر ابزار لازم مثل تورهای طنابی حمل غله و چنگال­های چوبی بزرگ مخصوص زیر و رو کردن غله(او˚شون) فراهم می­ساختند. نکته­ی جالب این که کلیه­ی ابزار و وسایل کشاورزی در کارگاه­های نجاری و آهنگری و طناب بافی(علاقه بندی) واقع در بازارهای کازرون ساخته و تهیه می­گردید در برخی کارگاه­های خانگی و بازار با رشته­های بوته­ی گیاه کَنَف و یا موی بُزغاله و یا رشته­های درخت خرما(لیف خرما)، طناب­های باریک و قطور محکمی بافته می­شد که با همین طناب­ها تورهای مُشبک(با شبکه­های کوچک و بزرگ بنا به کاربرد آن) به نام بَنِه یا کاه کَش یا کَهکَشان می­بافتند و در دو سر آن چوب بلندی قرار می­دادند. دسته­های بزرگ بوته­های خشک شده و درو شده­ی غلات که به آن بافه می­گفتند درون بنه قرار می­­دادند و دو سر چوبی آن را به هم می­بستند و لذا دو محموله­ی بزرگ این بنه­ها که حاوی بافه­ها و بوته­ی جو یا گندم یا حاوی کاه متراکم شده بود به وسیله­ی طناب به هم وصل و به صورت موازی و هم­طراز بر پشت چارپا(اسب یا قاطر یا الاغ) قرار می­دادند و به محل مورد نظر به نام خَرمن گاه(جا خَرمنی) حمل می­کردند خرمن گاه­ها قطعه زمینی سفت و صاف و خالی از خاک و سنگ بود که در نزدیکی اطراف شهر قرار داشت.

-دهقانان به کمک هم­دیگر و برخی اعضای خانواده­ها و گاهاً با اجیر کردن کارگر روزمرد، بوته­های غلات را درو می­کردندو به صورت دسته جات بر سطح زمین می­گذاشتند دسته­های بوته­ی غلات را بافه­ی گندم یا جو می­نامیدند هر از چندی به کمک داس، دسته­های کوچک بافه­ها را به بافه­ی بزرگ­تری تبدیل و در نقطه­ای از مزرعه به صورت دورانی و استوانه­ای روی هم تَلنبار می­کردند و بر سطح آن چند قطعه سنگ قرا رمی­دادند تا وزش باد بوته­ها را پراکنده نکند این استوانه­ها را پِر˚ می­گفتند از فاصله دور تعداد زیاد این استوانه­ها چشم انداز طلایی زیبایی داشت. در پایان روز متناسب با ظرفیت و توان احشامی که در اختیار داشتند خوشه­های غلات درو شده را درون بنه­ها(کهکشان­ها) جاسازی کرده و به وسیله چارپایان به خرمن گاه­های اطراف شهر حمل می­کردند. فصل درو و برداشت غلات را فصل جیلُم کردن می­گفتند در این ایام گاهاً زارعین در صحرا و مزرعه شب­ها بیتوته می­کردند تا با استفاده از ساعات خنک صبح­گاهان و عصرگاهان و حتی شب­های مهتابی زودتر محصول غلات خود را برداشت کنند با اتمام برداشت و حمل غلات خشکیده به خرمن گاه­ها این مرحله سال زراعی(فصل جیلم) هم پایان می­یافت. لازم به ذکر است که در خرمن­گاه­ها نیز دسته یا بافه­های گندم و جو به شکل استوانه­های وسیع و بلند بر روی هم تلنبار می­کردند به گونه­ای که در وسط آن فضای گِرد نسبتاً بزرگی ایجاد می­شد. اطراف خرمن­گاه­ها ر با شاخه­های خاردار کُنار می­پوشاندند که به آن گاخه می­گفتند خرمن غلات در جا خَرمنی تا نیمه پایان مردادماه نگهداری و گاهاً با گماردن نگهبان از آن در برابر هجوم گله و رمه و احشام متفرقه و یا آتش سوزی­های عمدی و غیر عمدی محافظت به عمل می­آوردند. از نیمه مرداد تا پایان شهریورماه آخرین مرحله­ی سال زراعی که همان کوبیدن بوته­های خشک غلات و جدا کردن دانه از برگ است، انجام می­گرفت برگ و ساقه­ی کوبیده و ریز شده­ی غلات را کاه(کَه) می­گفتند دراین مرحله زارعین به صورت انفرادی و یا به کمک اعضای خانواده و با همیاری یکدیگر به طور شبانه روزی در محل خرمن­گاه­ها مستقر می­شدند و کار خرمن­کوبی را انجام می­دادند. خرمن­کوبی به دو شکل صورت می­گرفت. یک روش با گرداندن و راندن چندین رأس الاغ یا استر بر روی بوته­ها و بافه­های غلات انجام می­شد یعنی دو یا سه یا چند رأس چارپا را موازی و مجاور هم قرار می­دادند و با بستن طناب به گردن آن، حیوان­ها را با هم مهار می­کردندبا چرخاندن و دواندن چارپا درون محفظه­ی استوانه­ای خرمن گاه و بر روی بوته­های خشک، دانه­های غلات جدا و ساقه و برگ آن خُرد می­گردید. دهقان به وسیله­ی چنگاه چوبی بزرگ سه یا پنج انگشتی( به نام او˚شون=افشون)، بافه­های غله را زیر پای چارپا پهن می­کرد عمل خرمن کوبی را آخون کردن می­گفتندروش دوم برای کوبیدن بافه­های غلات در خرمن گاه استفاده از دستگاه خرمن کوب بود این دستگاه اَرابه­ای چوبی است که در قسمت تهتانی آن چرخ­های فلزی دندانه دار متعددی بر روی دو یا چند محور موازی تعبیه شده است ابعاد ارابه در حد یک متر و به وسیله دو طناب به طرفین اسب یا الاغ بسته می­شد دهقان بر روی ارابه می­نشست و با راندن چارپا بر روی بافه­ها و بوته­های غله حرکت می­کرد و چرخش چرخ­های دانه دار اَرابه بر روی غله، دانه­ها را از هم جدا و چوب و برگ آن را خُرد می­کرد. این ارابه­ها را بُرّا می­نامیدند و عمل خرمن کوبی با دستگاه  بُرا را آخون کردن می­گفتند. بعد از کوبیدن کامل خرمن، آن­را به شکل مخروطی تلمبار می­کردند. وزش­ بادهای فصلی بعد ازظهرهای شهریورماه، فرصت مناسبی بود تا دهقانان دانه و کاه غلات را از هم جدا کنند به این صورت که با او˚شون غله کوبیده شده را تا ارتفاع یکی دو متری در معرض وزش باد به سمت بالا پرتاب می­کردند در نتیجه­ دانه­های سنگین غله تقریباً در فاصله چند ده سانتی متری و ذرات کاه همراه باد در فاصله­ی چند متری دورتر از دانه­ها بر سطح زمین رسوب می­کرد این عمل را بادوسی(باد دادن غله) می­گفتند در انتها دانه­های گندم یا جو توسط فردی به نام رَزّاز و با استفاده از غربال­های بزرگ کاملاً تمیز می­شد و ذرات خار و خاشاک و بذر علف­های هرز و سنگریزه آن جدا می­گردید. این عمل را رزازی می­گفتند. دانه­های غله تمیز شده، درون کیسه­های ضخیمی به نام جُوال یا درون گونی­های کَنَفی می­ریختند دهانه­ی کیسه­ها به وسیله­ی سوزن بزرگی به نام جُوال­دوز و نخ­های نازک کنفی دوخته می­شد. و به وسیله چارپایان به انبار منازل حمل می­کردند.

برای حمل کاه غلات از همان بَنه­های توری شکل( با شبکه­های متراکم­تر) استفاده می­گردید و باز هم به وسیله­ی چارپایان به انبار درون منازل حمل می­گردید محل انبار کاه را کاهدان می­گفتند که معمولاً در سرداب یا زیر زمین منازل قرار داشت با انبار کردن کاه و دانه­ی غله، سال زراعی پایان می­یافت و روز از نو سال زراعی جدید برای دهقانان با شخم زنی آغاز می­گردید.