درخت انجير از درختان پاییز­دار (واکنش در برابر دگردیسی فصل­ها) و نيمه­گرمسيري است، كه زمستان­هاي ملايم همراه با بارندگي­هاي پراكنده و تابستان­هاي گرم را برتری مي­دهد. ويژگي­هاي خاص درخت انجير و مقاومت آن در برابر پاره­ای عوامل ناسازگار محيطي، به ویژه شوري خاك، باعث شده كه اين درخت با ارزش به طيف گسترده­ای از شرايط آب­وهوائي و خاكي سازگار باشد. درخت انجير تا سيصدسال زندگی نموده و تا بلندای 15 متر هم رشد و نمو مي­كند.

نمايي از يک باغ انجير(روستاي سمغان)

نگاره­ای از انجير گونه سبز

درخت انجير از زمان‌هاي بسيار کهن وجود داشته و دارای کاربردهای زيادي بوده است و پیشینه آن به 4 هزار سال پیش از زادروز مسيح در كشور مصر مي‌رسد. در تورات از اين درخت نام‌برده شده و در نزد يونانيان مقدس و ارجمند بوده، به گونه­ای كه صادرات آن ممنوع شده بود. درخت انجير بومي آسياي باختری و كشورهاي مديترانه است و از آنجا به عربستان، سوريه و فلسطین برده شده است. در اوايل سده هجدهم، انجير به دست ميسيونرهاي مذهبي اسپانيايي به كاليفرنيا برده شد و امروزه به اندازه فراوان در اين ايالت جنوبي آمريكا كشت مي­شود. برخورداري ايران از تراز نخست توليد انجير خشك (ارگانيك) در گستره جهان و وجود مناطق و آب­ و هوای مناسب براي کاشت انجير، شرايط شایسته­ای را فراهم آورده تا به توسعه و گسترش اين محصول پرداخته شود.

سازمان خواربار و كشاورزي ملل متحد (FAO) استان فارس (استهبان) را بزرگ‌ترين کانون توليد انجير خشك در جهان معرفي كرده است. سطح زير کشت انجير بارور در جهان بر پایه آمار کارشناسان فائو در سال 2005 ميلادي حدود 418200 هکتار با توليدي حدود 820،056،1 تن برآورده شده است. همچنين سطح زير کشت انجير در ايران حدود 51256 هکتار و توليد حدود 110 هزار تن انجير تازه است. در اين زمينه سطح زير کشت انجير در استان فارس 47 هزار هکتار انجيرستان ديم دارد که 23 هزار و 500 هکتار آن در استهبان، 8000 هکتار در ني‌ريز، 4800 هکتار در داراب، 3800 هکتار در جهرم، 3200 هکتار در کازرون، 1500 هکتار در فيروزآباد و هزار هکتار در کوار و ساير شهرستان‌ها قرار دارند (آمارنامه کشاورزي، 90). همچنين علت برتري محصول انجير استان فارس نسبت به كشورهاي دنيا اين است كه از هيچ‌گونه كود و سمی استفاده نمي­شود.

انجير ارگانيک

كمپوت، مربا، شربت، شكلات، بيسكويت، ترشي، كنسانتره، الكل، آمیزه شير و انجير و شربت في­جين دارويي از فرآورده‌هاي انجير هستند. انجير زرد پوست­پيازي (ساوه)، سياه (لرستان) و سبز (ناحیه استهبان، کازرون، جهرم، ني­ريز) از مهم‌ترين گونه­های انجير ايران هستند. از کل انجير صادراتي ايران تنها چند درصد در بسته‌بندي‌هاي كمتر از يك كيلوگرم و با رعايت كليه شرايط استاندارد به بازارهاي جهاني عرضه مي­شود و بقيه به صورت بسته‌بندي‌هاي 10 كيلويي و فله صادر مي­شود. كشورهاي توليدکننده انجير در دنيا عبارت‌اند از: ايران، اسپانيا، الجزاير، امريكا، ايتاليا، پرتغال، تركيه، تونس، سوريه، روسيه، فرانسه، فلسطين، قبرس، ليبي، مراكش، هند و يونان.

سطح زير كشت انجير در جهان(هكتار)

در کازرون ميوه انجير خوراكي از نيمه مردادماه کم­کم به دست می­آید و روي درخت نم خود را از دست داده و خوش‌ریخت و خوش‌رنگ مي­شود و به زير درخت مي‌افتد. برداشت انجير خشك از پایان مردادماه آغاز و تا دهه سوم مهر ادامه مي‌يابد. باغداران در هر هفته انجير خشك را كه رطوبت آن حدود 24- 22 درصد است، جمع‌آوري و در محل مخصوص به نام اشپنگ يا آفتابگه در برابر نور مستقيم آفتاب خشك مي‌کنند كه رطوبت آن به حدود 18- 15 درصد مي‌رسد و سپس براي فروش به بازار ارائه يا در انبار نگهداري مي­شود.

تصويري از يک اشپنگ(آفتابگه)

انجير شهرستان کازرون از نوع انجير سبز است كه به دليل خشكباري در مقايسه با انجير مرطوب كشورهاي تركيه و امريكا، در بازار مزيت بالايي دارد. به طور میانگین سالانه 8 هزار تن انجير به كشورهاي چين، انگليس، مالزي، سنگاپور، كره جنوبي، استراليا، كانادا، آلمان، هلند، كشورهاي حاشيه خليج‌فارس و جمهوري آذربايجان فرستاده مي­شود. ايران از نظر توليد و سطح زير کشت انجير داراي مقام سوم است. بيش از 85 درصد از توليد انجير كشور ديم و كمتر از 15 درصد ديگر آبي است كه بيش‌ترين توليد انجير ديم كشور از آن استان‌هاي فارس، لرستان، كرمانشاه و سمنان می­باشد. سطح زير کشت انجير در کشور پرتغال 86 هزار، تركيه 65 هزار و در ايران 52000 هزار هكتار است. در حال حاضر 5 شركت در زمينه بسته‌بندي، فرآوري و صادرات انجير در ايران فعال هستند.

1- مهم­ترين گونه‌هاي انجير

محصول انجير به دو گونه خوراکي و غير خوراکي بخش­بندی مي­شود  که خود انجير خوراکي به ازمير ، معمولي، سان­پدر دسته­بندي مي­شود. همچنين انجير کازرون از نوع ازمير مي­باشد که ارقام آن عبارتند از انجير سياه، سبز که انجير توليدي شهرستان به ویژه روستاهای سمغان، ملای­انبار، چکک، دوستیران و دوان از نظر کيفيت به دسته­هاي انجير قاچ، صديک، خرمني و کتو تقسيم بندي مي­شود که مورد پایانی به مصرف چارپایان در این روستاها مي­گردد.

انجيرهاي غير خوراکي به نام  «بر» ناميده شده که زمستانه، بهاره، تابستانه دارند و از نوع بهاره آن براي بردهي(دک دهي اصطلاح عاميانه ناحیه مي­باشد)  يا گرده افشاني درخت انجير استفاده مي­شود.

منبع؛ مهدويان،1387؛14

مهم‌ترين ارقام انجير در مناطق عمده انجير خيز کشور

2- چرايي کشت انجير در ناحیه

همان­طور که اشاره گرديد سطح زير کشت محصول انجير در این ناحیه 3200 هکتار مي­باشد که بخش بیشتر آن در باغستان­هاي روستاي سمغان، ملای­انبار، دوسیران، دوان و چکک واقع شده است. این روستاهای متمرکز که هنگام برداشت محصول به روستاهای پراکنده تبدیل می­شوند، چشم­اندازی زیبا را تشکیل می­دهند که نمای زیبای آنها نگاه هر بیننده­ای را به خود جلب می­نماید. همچنين پیشینه­ی تاريخي اين محصول به گفته مردم محلي به 250 سال قبل بر مي­گردد در آن هنگام که شرايط متناسب آب­ و هوايي با رشد درخت انجير فراهم بود. آب ­و هوا نقش بسيار پایه در توليد محصول خوب و اقتصادي انجير دارد، به طوري كه اين عوامل علاوه بر اينكه در تعيين محل توليد نقش دارند، در تعيين كيفيت درخت نيز اثر مي­گذارند.

از عوامل چرايي کشت در این ناحیه مي­توان؛

1- درجه حرارت: درخت انجير يك گياه نيمه گرمسيري است كه زمستان­هاي ملايم، همراه با بارندگي­هاي پراكنده و تابستان­هاي گرم را بيشتر ترجيح مي­دهد. عليرغم اينكه انجير بومي نواحي نيمه­بياباني است، درجه حرارت­هاي پايين زمستان، بيشتر از گرماي بالاي تابستان كشت آن را محدود مي سازد، به طوري كه درختان انجير گرماي شديد را بدون خسارت جدي به كيفيت ميوه تحمل مي كند.

2- رطوبت نسبي: رطوبت نسبي كمتر از 25 درصد براي درختان انجير مطلوب مي­باشد. زيرا رطوبت نسبي بالا، شيوع و آلودگي به اكثر بيماري­هاي قارچي و نيز شكاف خوردن ميوه كه در زمان رسيدن ميوه صورت مي­گيرد.

3- باد: وزش نسيم ملايم در هنگام خشك شدن ميوه مناسب است. زيرا به رسيدن دلخواه ميوه­ها كمك مي­كند.

4- نياز سرمايي درخت انجير: نياز سرمايي درختان انجير براي شكست ركود زمستاني از صفر تا مقدار كم گزارش شده است. سرماي مورد نياز براي شكستن استراحت انجير به قدري كم است كه چند هفته هواي خنك براي آن كافي است. به طوري كه 100 تا 400 ساعت دماي كمتر از 7 درجه سانتي­گراد نياز سرمايي آن­را برطرف مي کند (مقصودي،1387؛10).

3- عملکرد محصول در ناحیه

در روستاي سمغان از کل خانوارهاي ساکن در روستا که 447 خانوار مي باشد بيش از 350 خانوار به باغداري انجير مشغول هستند. همچنين در روستاي ملاي­انبار که باغستان­های آنان همجوار با باغ­هاي روستاي سمغان در يک مکان واقع شده است بيش از 300 خانوار به فعاليت باغداري انجير و در روستاي چکک بيش از 80 خانوار از فعاليت باغداري بهره­برداري مي­کنند. از جمعیت 514 خانواری دوستیران بیشتر خانوارها بهره­بردار و از جمعبت 139 خانواری دوان در سال 1390 اطلاعت درستی در دسترس نیست. با توجه به موارد گفته شده تقريبا 500000 اصله درخت انجير در این ناحیه وجود دارد که ساليانه حدود 6000 تن محصول انجير از آن توليد مي­شود.

 محدوديت­هاي اکولوژي طبيعي و انساني جهت بازاريابي انجير

بخش چنارشاهيجان و کوهمره نودان باتوجه به اينکه بیشتر روستاهای تولید­کننده انجیر در اين دوبخش قرار گرفته، از نظر جغرافيايی در شمال شهرستان و در کوهپايه­هاي رشته کوه زاگرس قرار گرفته اند؛ و نسبت به مرکز شهرستان که در دشت واقع شده، پوشيده از جنگل‌هاي بلوط مي­باشد. باغ‌هاي انجير روستاها کاملا در دامنه کوه واقع شده که بيشتر مواقع، به دليل نبود جاده‌هاي مناسب روستايي و بين­باغي، دسترسي به آنها با توجه به کوهستاني بودنمنطقه کمي مشکل مي­باشد.

از لحاظ انساني، مي­توان سطح آگاهي کم روستائيان در رابطه با قيمت محصول، عدم خودباوري، وجود تعداد زياد خريدران محلي، تک­محصولي بودن روستا و اتکاء روستائيان تنها به درآمد محصول انجير، مهاجرفرستي، وجود نظام سلف‌خري و وابستگي روستائيان به خريدران محلي به دليل فقر اقتصادي، عدم آموزش باغداران روستا در زمينه بازاريابي محصول، عدم وجود شرکت‌هاي فرآوري و بسته­بندي محصول، عدم حمايت بخش خصوص و دولت از خريد محصول و.... را از موانع بیشتر در راه بازاريابي اين محصول ذکر کرد.

4- الگوي بازاريابي انجير در ناحیه

در این ناحیه الگوي بازاريابي محصول انجير به عدم رابطه چند سويه بين عناصر سيستم انسان، فضا و فعاليت ناپايدار مي‌باشد که منجر به الگوي ناپايدار ناحيه­اي و فرا ناحيه‌اي شده است. با توجه به اينکه شهر کازرون از نظر جغرافيايي در مرکز شهرستان واقع شده و نتواسته است بازاري جهت خريد و فروش اين محصول باشد، تا جايي که خريداران محلي و سلف­خران در نبود حمایت بخش عمومی و خصوصی از فرصت و بازار سودآور محصول کران استفاده را نموده و اين محصول با قيمتي ناچيز خريداری و در مقياسي بزرگ به شهرهايي همچون اصفهان، اهواز، سنندج و تهران به فروش مي­رسانند. که اين خود بر الگوي ناپايداري بازاريابي اين محصول افزوده است.

*دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ­ریزی روستایی دانشگاه تربیت ­مدرس