در نمای بیرونی و بخش عمده ای از تزئینات داخلی این کاروانسرای تاریخی که سالها با آغوشی باز از فراز تپه مسافران و کاروانهای خسته مسیر بوشهر - کازرون - شیراز را به خود می خواند سنگی با نام مالون به کار رفته است.

 

نمای سنگی و هنرمندانه ی کاروانسرای میان کتل اگر چه در دوران رونق گذشته سبب ساز یکه بودن و فخرش را میان دیگر کاروانسراها فراهم می کرد، اما در روزگار نو چندان به کارش نیامده چرا که از این ویژگی منحصر به فرد جز همان شماره ثبت شده در فهرست پرشماره ی آثار ملی و عنوان " تنها کاروانسرای سنگی کشور" نتوانسته چیزی برایش فراچنگ بیاورد. بر اساس اسناد به جا مانده از تاریخ (هرودوت مورخ نامی نیز در کتاب خود به همین مسئله اشاره می کند) اولین ملتی که اقدام به ساخت محلی برای رفاه و تامین امنیت مسیر در جاده های میان شهرهای کشور خود کردند ایرانیان بوده اند، بر این اساس اول بار در زمان هخامنشیان و در دوران داریوش اول پادشاه پرشوکت هخامنشی محلهایی با نام "کارباط" برای تامین امنیت جاده ها و همچنین استراحت لشکریان هخامنشی در فواصل 6 فرسخی (برابر با 36 کیلومتر) به تعداد زیاد ساخته شد.

 

کارباط ها را می توان هسته اولیه کاروانسراهای امروزی دانست، اگر چه این منازل بین راهی از ابتدا برای مقاصد نظامی برپا شدند اما با گذر زمان و در دوره های مختلف تاریخی از اشکانیان گرفته تا عهد صفوی تکامل پیدا کرده و در جاده های نقطه نقطه ایران زمین جایگه ویژه ای را به خود اختصاص دادند.

از همین روست که باستان شناسان کاروانسراها که در درازای تاریخ امنیت را به مسافران و تاجران جاده ها ارزانی داشته اند، هدیه ایرانیان به تمدن بشری می دانند و از آن به عنوان اختراعی تمام ایرانی یاد کرد.

 

 

البته در ایران محل ساخت کاروانسرا تنها به جاده ها محدود نبود و در اکثر قریب به اتفاق شهرها نیز کاروانسراهایی برای استقبال از کارونهایی که وارد شهر می شدند ساخته می شد. در بافت شهرهای قدیم کاروانسرا به همراه حمام، مسجد و بازارچه از عناصر مشترکی بود که در بیشتر محلات یافت می شد. در واقع، وجود این عناصر چهارگانه به محلات شهرهای ایرانی هویت ویژه و پر اهمیت می بخشید و به همین دلیل نیز صاحبان و سازندگان این بناها تلاش می کردند در معماری آنها از نهایت هنر و خلاقیت بهره ببرند.

 

 

جالب آنکه در رابطه با کاروانسرای میان کتل اگر چه رقابت با هیچ رقیبی برای جذب کاروانهای بیشتر در میان نبوده اما سازندگان خوش ذوق آن تلاش کردند در ساخت بنای خود از بیشترین خلاقیت، هنر و تکنیکهای معمارانه استفاده کنند.

 

کاروانسرای میان کتل که مردم بومی " کاروانسرای شاه عباسی " هم می نامند پلانی مستطیل شکل دارد و دارای حدود سه هزار و 500 متر مربع مساحت بوده که دو هزار و 500 متر مربع از آن را زیربنای حجره ها در اطراف حیاط مرکزی شامل می شود.

 

 

کاروانسرای میان کتل به لحاظ معماری به صورت چهار ایوانی با حیاط مرکزی ساخته شده، در مرکز اضلاع شرقی و غربی دو حجره ی بزرگ و همچنین دو حجره کوچک در هر دو سوی این قسمتها قرار دارد. در اضلاع شمالی و جنوبی نیز چهار حجره کوچک وجود دارد.

 

در همین رابطه "نوید شکروی" کارشناس معماری که تحقیق مفصلی بر روی این کاروانسرای تاریخی انجام داده در گفتگو با خبرنگار مهر با ستایش از نحوه ساخت و معماری به کار رفته در این کاروانسرا گفت: میان کتل تنها کاروانسرای تک برجه ساخته شده در ایران است و این ویژگی نیز به دلیل محل ساخت آن بر فراز یک تپه و اشراف کامل بر همه محیط اطراف است.

 

 

بنا به گفته شکروی سازندگان اغلب کاروانسراهای ساخته شده در ایران برای تامین امنیت مسافران و وسایلشان جهت رصد هرگونه خطر احتمالی تعدادی برجک نگهبانی برای بنای خود در نظر می گرفتند و به همین دلیل بیشتر این کاروانسراها نیز دارای دو و گاهی تا هشت برجک نگهبانی بوده اند.

وی همچنین در رابطه با دیگر ویژگیهای این کاروانسرا تاکید کرد: با وجود کارشناسی و دقت به کار رفته در میان کتل، طراح نقشه برای ساخت آن از یک نقشه از پیش تعیین شده استفاده نکرده و بنا را بر اساس توپوگرافی زمین محل احداث کرده است.

 

این کارشناس معماری با توصیف کاروانسرای میان کتل تصریح کرد : تنها ورودی این کاروانسرا که با یک در بزرگ چوبی محافظت می شود در ضلع جنوب غربی آن واقع شده و محیط آن به شکل چهارگوش وقرینه در ابعادی حدود سه هزار متر مربع ساخته شده که برای نمای ورودی و داخلی آن از سنگ های تراشیده شده که به شکلی هنرمندانه تراش خورده است استفاده شده است.

 

 

 

شکروی همچنین در رابطه با دیگر مصالح به کار رفته در این بنا اظهارداشت: در ساخت کارواسرای میان کتل علاوه بر سنگ مالون که برای نما و تزئینات استفاده شده است، سنگ، گچ و ساروج نیز برای استحکام دیوارها به کار رفته است.

با همه این تفاسیر اما با نگاهی به وضعیت کنونی کاروانسرای میان کتل با وجود همه بی مهرهایی که تاکنون نسبت به آن روا رفته، مشخص است که برای برپا داشتن و محافظت از بنای مستحکم و زیبای آن برای جلوگیری از فرسایش بیشتر و استقبال مناسب از بازدیدکنندگان و علاقمندان میراث فرهنگی بودجه چندانی لازم نیست.

 

 

 قسمتهایی از دیوارهای کاروانسرا و نمای سنگی آن از بین رفته است

بر درو دیوار این بنا که همچنان تلاش می کنند همچون دوران با صلابت گذشته خود استوار بمانند به دلیل بی توجهی در طول سالها درخت و گیاهان مختلف روئیده که رشد یافتن و ریشه دواندن بیش از پیش آنها برای ادامه بقای بنا خطرناک است اما با مراقبتی حداقلی و پاکسازی بنا از این گیاهان کمک بسیار بزرگی به آن خواهد شد.

دیگر قسمتهای کاروانسرا نیز به همین میزان نیازمند توجه و محافظت و گاهی مرمت است که نه تنها هزینه زیادی به میراث فرهنگی تحمیل نمی کند بلکه در صورت سر و سامان دادن به آن می توان با تبلیغ مناسب و جلب گردشگران مشتاق میان کتل را به محلی برای کسب درآمد نیز تبدیل کرد.

 

 

به گزارش خبرنگار مهر در آخرین اتفاقی که برای این تنها کاروانسرای سنگی کشور رخ داد همزمان با تعطیلات هفته گذشته هنگامی که عده ای از مردم علاقمند برای دیدن این بنای تاریخی در محل حاضر شده و مشغول عکسبرداری بودند بخشی از سقف بنا فرو ریخت و از بین رفت.

اگر چه مدت زمان زیادی تا فرارسیدن تعطیلات نوروزی نمانده است اما به نظر می رسد در همین اندک زمان هم می توان مقدمات کار را برای بهبود وضعیت کاروانسرای میان کتل فراهم کرد تا گردشگران نوروزی نوروز 89 با بنایی مرمت شده و امن برای بازدید مواجه شوند.