خالق گنجشکک اشی مشی کیست؟
تاریخچۀ انتشار متل "گنجشکک اشی مشی"
این متل که مثل بسیاری از آثار عامیانه گویندهٔ آن ناشناس است، ابتدا در قالب ترانه‌های عامیانه در مجموعه‌ٔ سی‌‌وشش صفحه‌ای «اوسانه» (افسانه) فصل ترانه‌ٔ بچه‌ها از صادق هدایت (نشریهٔ آریان کوده، چاپخانهٔ فردوسی، ۱۳۱۰) منتشر شد که بعدها در کتاب‌های «نوشته‌های پراکندهٔ صادق هدایت» و «فرهنگ عامیانهٔ مردم ایران» توسط ناشران مختلف بازنشر شد. حسن حاتمی متولد ۱۳۱۴ در کازرون، درگذشتهٔ ۱۳۹۵، در زمان نخستین انتشار کتبی این ترانه توسط هدایت، متولد نشده بود و این‌که می‌گویند حاتمی سرایندهٔ آن است اشتباه است.
کد خبر: ۱۹۹۷۴
تاریخ: ۲۰ ارديبهشت ۱۴۰۰ - ۱۶:۱۶
این متل که مثل بسیاری از آثار عامیانه گویندهٔ آن ناشناس است، ابتدا در قالب ترانه‌های عامیانه در مجموعه‌ٔ سی‌‌وشش صفحه‌ای «اوسانه» (افسانه) فصل ترانه‌ٔ بچه‌ها از صادق هدایت (نشریهٔ آریان کوده، چاپخانهٔ فردوسی، ۱۳۱۰) منتشر شد که بعدها در کتاب‌های «نوشته‌های پراکندهٔ صادق هدایت» و «فرهنگ عامیانهٔ مردم ایران» توسط ناشران مختلف بازنشر شد.
روایت صادق هدایت:
گنجشکک اشی‌مشی
لب بوم ما نشی
بارون می‌آد و تر می‌شی
برف می‌آد، گُندُله می‌شی
می‌افتی تو حوض نقاشی
کی درمی‌آره؟ فراش‌باشی
کی می‌کشه؟ قصاب‌باشی
کی می‌پزه؟ آشپزباشی
کی می‌خوره؟ ملاباشی
(هدایت، ۱۳۱۰: ۱).
[گندله: عامیانهٔ گرد و گلوله]
در کتاب «یادداشت‌های پراکندهٔ صادق هدایت» هم به جای «حکیم»، «ملا» آمده است (هدایت، ۱۳۹۵: ۳۳۱-۳۳۲) اما در کتاب دیگر هدایت، «فرهنگ عامیانهٔ مردم ایران» گردآوری جهانگیر هدایت چنین است: «... (حکیم) باشی» (هدایت، ۱۳۷۸: ۱۷۰).
گنجشکک اشی‌مشی
لب بوم ما نشی
بارون می‌آد و تر می‌شی
برف می‌آد، گُندُله می‌شی
می‌افتی تو حوض نقاشی
کی درمی‌آره؟ فراش‌باشی
کی می‌کشه؟ قصاب‌باشی
کی می‌پزه؟ آشپزباشی
کی می‌خوره؟ ملاباشی
(هدایت، ۱۳۱۰: ۱).
[گندله: عامیانهٔ گرد و گلوله]
در کتاب «یادداشت‌های پراکندهٔ صادق هدایت» هم به جای «حکیم»، «ملا» آمده است (هدایت، ۱۳۹۵: ۳۳۱-۳۳۲) اما در کتاب دیگر هدایت، «فرهنگ عامیانهٔ مردم ایران» گردآوری جهانگیر هدایت چنین است: «... (حکیم) باشی» (هدایت، ۱۳۷۸: ۱۷۰).
روایت احمد شاملو:
حسن حاتمی می‌نویسد: «در سال ۱۳۴۰، متل گجیشکک اشامشی [را] مثل بقیهٔ آثار ادبی مردمی منطقهٔ کازرون، برای نشریهٔ کتاب هفته [نشر کیهان] به سردبیری احمد شاملو [و محسن هشترودی] فرستادم اما برای چاپ آن، آقای شاملو روایتی خلاصه‌شده از روایت اصلی گجیشکک اشامشی [را] در هفته‌نامهٔ کتاب کیهان [کتاب هفته] چاپ زد، با تغییر در گویش کازرونی آن. آقای شاملو معتقد و مصرّ بود که چاپ متن اصلی متل به دلایل اصطلاحات فنی ممکن نیست و مشکل‌آفرین است و نیز گویش اشعار متن اگر به گویش تهرانی آورده شود، گسترهٔ وسیع‌تری خواهد داشت. این بود که با همهٔ اکراه و ابرام من، آقای شاملو روایتی از متل گجیشکک اشامشی را چاپ زد که به هیچ‌وجه من نه‌تنها با چاپ آن صورت متل، موافق نبودم بلکه اصرار داشتم که حتماً گویش کازرونی شعرها هم روایت شود. مثلاً آوردن واژهٔ برف و گُلّه‌شدن در شعر، نشاطی از شرایط محیطی و اجتماعی منطقه را با خود نشان نمی‌داد؛ کازرون منطقه‌ای است نیمه‌‌گرم که هیچ‌گاه رنگ برف به خود نمی‌بیند. به‌علاوه من نمی‌خواستم که سروده‌ام [درواقع سرودهٔ ایشان نیست] با تغییری که آقای شاملو در گویش آن داده، چاپ شود» (حاتمی، ۱۳۸۵: ۳۷-۳۸).
زنده‌یاد حاتمی اشاره نکرده است که سی‌سال پیش‌تر از شاملو، هدایت برف و گولّه شدن را آورده بود. چندی بعد، روایت شاملو با تغییرات کوچکی اجرا شد؛ مانند اجرای پری زنگنه در فیلم گوزن‌ها (۱۳۵۳) و فرهاد مهراد (۱۳۵۵) هر دو با موسیقی اسفندیار منفردزاده. مهم‌ترین تفاوت این دو اجرا، جایگزینی واژهٔ «حاکم» توسط فرهاد به جای «حکیم» است:
گنجیشکک اشی‌مشی
لب بوم ما مشین
بارون می‌آد خیس می‌شی
برف می‌آد گولّه می‌شی
می‌افتی تو حوض نقاشی
کی می‌گیره؟ فراش‌باشی
کی می‌کشه؟ قصاب‌باشی
کی می‌پزه؟ آشپزباشی
کی می‌خوره؟ حکیم (حاکم) باشی
حسن حاتمی می‌نویسد: «در سال ۱۳۴۰، متل گجیشکک اشامشی [را] مثل بقیهٔ آثار ادبی مردمی منطقهٔ کازرون، برای نشریهٔ کتاب هفته [نشر کیهان] به سردبیری احمد شاملو [و محسن هشترودی] فرستادم اما برای چاپ آن، آقای شاملو روایتی خلاصه‌شده از روایت اصلی گجیشکک اشامشی [را] در هفته‌نامهٔ کتاب کیهان [کتاب هفته] چاپ زد، با تغییر در گویش کازرونی آن. آقای شاملو معتقد و مصرّ بود که چاپ متن اصلی متل به دلایل اصطلاحات فنی ممکن نیست و مشکل‌آفرین است و نیز گویش اشعار متن اگر به گویش تهرانی آورده شود، گسترهٔ وسیع‌تری خواهد داشت. این بود که با همهٔ اکراه و ابرام من، آقای شاملو روایتی از متل گجیشکک اشامشی را چاپ زد که به هیچ‌وجه من نه‌تنها با چاپ آن صورت متل، موافق نبودم بلکه اصرار داشتم که حتماً گویش کازرونی شعرها هم روایت شود. مثلاً آوردن واژهٔ برف و گُلّه‌شدن در شعر، نشاطی از شرایط محیطی و اجتماعی منطقه را با خود نشان نمی‌داد؛ کازرون منطقه‌ای است نیمه‌‌گرم که هیچ‌گاه رنگ برف به خود نمی‌بیند. به‌علاوه من نمی‌خواستم که سروده‌ام [درواقع سرودهٔ ایشان نیست] با تغییری که آقای شاملو در گویش آن داده، چاپ شود» (حاتمی، ۱۳۸۵: ۳۷-۳۸).
زنده‌یاد حاتمی اشاره نکرده است که سی‌سال پیش‌تر از شاملو، هدایت برف و گولّه شدن را آورده بود. چندی بعد، روایت شاملو با تغییرات کوچکی اجرا شد؛ مانند اجرای پری زنگنه در فیلم گوزن‌ها (۱۳۵۳) و فرهاد مهراد (۱۳۵۵) هر دو با موسیقی اسفندیار منفردزاده. مهم‌ترین تفاوت این دو اجرا، جایگزینی واژهٔ «حاکم» توسط فرهاد به جای «حکیم» است:
گنجیشکک اشی‌مشی
لب بوم ما مشین
بارون می‌آد خیس می‌شی
برف می‌آد گولّه می‌شی
می‌افتی تو حوض نقاشی
کی می‌گیره؟ فراش‌باشی
کی می‌کشه؟ قصاب‌باشی
کی می‌پزه؟ آشپزباشی
کی می‌خوره؟ حکیم (حاکم) باشی
روایت حسن حاتمی:
گنجیشکک اشامشی
لب بون ما مشی
بارو می‌آ تر می‌شی
می‌افتی حوض مقاشی
می‌گیرتت فراش‌باشی
می‌کشتت قصاب‌باشی
می‌پزتت آشپزباشی
می‌خورتت حکیم‌باشی
[اشامشی: متضاد شاه‌نشین، آن‌که با شاه نمی‌نشیند. بون: بوم. مشی: منشین. مقاشی: جالیز، کشتزار]
این ترانه در پایان داستان عامیانهٔ کازرونی، از سوی نگهبانان قصر پادشاه رو به گنجشگک خوانده می‌شود (رک. حاتمی، همان).
حسن حاتمی متولد ۱۳۱۴ در کازرون، درگذشتهٔ ۱۳۹۵، در زمان نخستین انتشار کتبی این ترانه توسط هدایت، متولد نشده بود و این‌که می‌گویند حاتمی سرایندهٔ آن است اشتباه است.
منابع:
- هدایت، صادق. اوسانه، ۱۳۱۰، [بی‌جا] چاپخانهٔ فردوسی.
- هدایت، صادق. نوشته‌های پراکنده، گردآوری حسن قائمیان، چاپ دوم، ۱۳۹۵، تهران: ثالث.
- هدایت، صادق. فرهنگ عامیانهٔ مردم ایران، گردآوری جهانگیر هدایت، ۱۳۷۸، تهران: چشمه.
- حاتمی، حسن. «ترانه گنجشکک اشی مشی». ماهنامهٔ مقام موسیقایی، تهران: حوزهٔ هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ش. ۴۸، اردیبهشت و خرداد ۱۳۸۵.
شبکۀ ریشه‌شناسی، دانشگاهی برای ریشه‌یابی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی.
گنجیشکک اشامشی
لب بون ما مشی
بارو می‌آ تر می‌شی
می‌افتی حوض مقاشی
می‌گیرتت فراش‌باشی
می‌کشتت قصاب‌باشی
می‌پزتت آشپزباشی
می‌خورتت حکیم‌باشی
[اشامشی: متضاد شاه‌نشین، آن‌که با شاه نمی‌نشیند. بون: بوم. مشی: منشین. مقاشی: جالیز، کشتزار]
این ترانه در پایان داستان عامیانهٔ کازرونی، از سوی نگهبانان قصر پادشاه رو به گنجشگک خوانده می‌شود (رک. حاتمی، همان).
حسن حاتمی متولد ۱۳۱۴ در کازرون، درگذشتهٔ ۱۳۹۵، در زمان نخستین انتشار کتبی این ترانه توسط هدایت، متولد نشده بود و این‌که می‌گویند حاتمی سرایندهٔ آن است اشتباه است.
منابع:
- هدایت، صادق. اوسانه، ۱۳۱۰، [بی‌جا] چاپخانهٔ فردوسی.
- هدایت، صادق. نوشته‌های پراکنده، گردآوری حسن قائمیان، چاپ دوم، ۱۳۹۵، تهران: ثالث.
- هدایت، صادق. فرهنگ عامیانهٔ مردم ایران، گردآوری جهانگیر هدایت، ۱۳۷۸، تهران: چشمه.
- حاتمی، حسن. «ترانه گنجشکک اشی مشی». ماهنامهٔ مقام موسیقایی، تهران: حوزهٔ هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ش. ۴۸، اردیبهشت و خرداد ۱۳۸۵.
شبکۀ ریشه‌شناسی، دانشگاهی برای ریشه‌یابی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی.
نویسنده: مهدی شعبانی
این متل ترانه وار براساس لهجه پهلوی کازرون باستان سروده شده ووزنی هجایی دارد ومادر بزرگ بنده در صده ۱۲۷۰ خورشیدی شنیده بود و اوایل دهه پنجاه خورشیدی به شکل اشاه مشی برای ما خواند وداستانش را تعریف کرد لذا اقای مرحوم حاتمی راوی این شعرواره هست ونه سراینده